Historia miasta
Przed Tobą spory kawałek tekstu. Informacje których szukasz, mogą znajdować się również w poniższych publikacjach:
Historia Strzelec Krajeńskich
Strzelce zlokalizowane są 25 km na północny-wschód od Gorzowa, przy drodze krajowej nr 22, historycznym trakcie z Akwizgranu do Królewca. Na podstawie badań archeologicznych należy przyjąć, że na terenie miasta istnieje ciągłość osadnicza począwszy od VIII-IX wieku. O dynamicznym rozwoju osadnictwa zdecydowało położenie na ważnym szlaku komunikacyjnym, w miejscu o charakterze obronnym, na przesmyku między dwoma jeziorami.
Miasto założone zostało na terenie należącym wcześniej do kasztelanii santockiej, na pograniczu wielkopolsko-pomorskim. Na ziemiach tych margrabiowie brandenburscy z dynastii askańskiej w ramach ekspansji na Wschód utworzyli tzw. Nową Marchię, jedną z prowincji Marchii Brandenburskiej.
W latach 1402-1454 Strzelce wraz z Nową Marchią należały do Zakonu Krzyżackiego. Następnie miasto znajdowało się pod panowaniem Hohenzollernów. W XVIII wieku Strzelce zaliczano do miast bezpośrednio podporządkowanych władcy. W 1937 roku, w wyniku kolejnej reformy administracyjnej włączono powiat strzelecki do prowincji pomorskiej.
Strzelce od swego zarania stanowiły ośrodek ziemi strzeleckiej, a następnie powiatu strzeleckiego. Charakter miasta jako ośrodka administracyjnego oraz gospodarczego utrzymał się do czasów obecnych. W 1945 roku miasto znalazło się w granicach państwa polskiego.
Najstarsza wzmianka dotycząca Strzelec pochodzi z 1272 roku i została odnotowana w Kronice Wielkopolskiej. W odniesieniu do opisanego zamku i osady użyto słowiańskiej nazwy miejscowości – Strzelci, która funkcjonowała w świadomości okolicznych mieszkańców jeszcze na początku XVIII wieku. Oznaczała ona służebną osadę zasiedloną przez strzelców – łuczników. Niemiecka nazwa miasta – Friedeberg, użyta po raz pierwszy w 1286 roku i funkcjonująca do początku 1945 roku – znaczyła tyle samo co „pokojowa” lub „spokojna góra”.
Najstarsze przedstawienie herbu miejskiego pochodzi z pieczęci sekretnej Rady Miasta Strzelce z 1348 roku. Herbem miasta ukształtowanym przez szereg kolejnych stuleci jest przedstawienie ceglanego muru w kolorze białym, z otwartą czerwoną bramą, w której na czarnym tle umieszczono trzy białe lilie. Powyżej wznoszą się trzy białe, okrągłe wieże, zwieńczone niebieskimi, stożkowymi hełmami. Przedstawienie ukazane jest na czerwonym tle. Przed 1945 rokiem posługiwano się również flagą zawierającą herb miasta.
Średniowiecze
Początkowo na terenie dzisiejszego miasta znajdował się wzniesiony przez margrabiego Konrada książęcy zamek myśliwski, przy którym istniała osada służebna. Zamek został zdobyty i doszczętnie zniszczony w 1272 roku podczas najazdu wielkopolskiego księcia Przemysława. Zamek, jak się uważa, nie został już odbudowany. Po tym wydarzeniu margrabiowie zdecydowali się założyć miasto na prawie niemieckim. Dokładna data lokacji miasta, w tym również jego wytyczenia nie jest znana. Prawdopodobnie miało to miejsce przed 1286 rokiem. Akt lokacyjny nie zachował się.
Strzelce zostały założone po stronie zachodniej jeziora Górnego i Dolnego, na planie regularnego koła o średnicy 500 metrów. W centrum miasta wyznaczono rynek i kwartał kościelny wraz z cmentarzem. Równolegle do murów wytyczona była ulica obwodowa, a bezpośrednio wzdłuż ich przebiegu ulica obmurna. Sieć uliczną tworzącą czworoboczne kwartały zabudowy określiły trzy równoległe ulice założone na osi wschód-zachód oraz trzy ulice poprzeczne. Rozplanowanie miasta nie uległo większym zmianom do czasu II Wojny Światowej.
Na czele miasta stał początkowo wójt, wzmiankowany po raz pierwszy w 1338 roku. Niemal równocześnie występuje rada miejska, o której pierwsza, pośrednia informacja pochodzi z 1336 roku. Sołectwo lenne, będące formą sprawowania władzy przez margrabiego, potwierdzone zostało dopiero w 1348 roku. Miasto było ponadto siedzibą urzędnika kościelnego określanego mianem prepozyta, a następnie archidiakona w ramach diecezji kamieńskiej.
Najstarszy przywilej miasto otrzymało w 1345 roku. Na jego podstawie strzeleccy kupcy uzyskali prawo żeglugi do Szczecina rzeką Polką wpadającą do Noteci i dalej do Warty oraz Odry. Ważnym źródłem dochodów miasta stanowił monopol na handel rybami, uszczuplony z czasem przez margrabiego, który zastrzegł sobie wyłączność na połowy pstrągów.
Ponadto miasto utrzymywało się z sądownictwa, opłat za kramy, podatków z wiosek, czynszów, młynów, cegielni, ceł z grobli oraz czynszów z karczem. Strzelce posiadały wsie Górki, a następnie Przyłęg i Sławno. Miasto z kolei płaciło podatki margrabiemu w formie orbedy oraz czynszu od łanów i domów, wnoszonego dwa razy do roku. Mieszkańcy Strzelec trudnili się uprawą ziemi, rzemiosłem, handlem o znaczeniu lokalnym oraz piwowarstwem, co odnotowywano w źródłach od 1488 roku.
Miasto zostało otoczone pierścieniem kamiennych murów obronnych z dwiema bramami: Gorzowską po stronie zachodniej i Drezdenecką po stronie wschodniej oraz systemem baszt łupinowych. Dodatkowe zabezpieczenie stanowiły fosa i ziemne obwałowania. W ramach murów miasto obejmowało 24 ha powierzchni.
Obok budownictwa mieszkalnego, wzniesiono szereg okazałych budowli, w tym np. kościół farny, klasztor i ratusz. W ramach kwartału kościelnego, wybudowano w końcu XIII wieku kościół Mariacki, okazałą świątynię gotycką. W obrębie miasta, po jego południowo-wschodniej stronie, mieścił się klasztor augustianów, który posiadał również kaplicę przy Bramie Gorzowskiej. Poza murami zlokalizowano szpitale wraz z kaplicami: po stronie zachodniej św. Jerzego i po stronie wschodniej św. Gertrudy. Miasto ucierpiało w wyniku najazdu Władysława Łokietka w 1326 roku oraz husytów w 1433 roku, co musiało z pewnością zahamować na jakiś czas jego rozwój.
Nowożytność
W związku z kryzysem w Kościele rzymsko-katolickim, władca Nowej Marchii Jan z Kostrzyna przyjął w 1538 roku komunię pod dwiema postaciami. Wydarzenie to uznawane jest za przyjęcie w jego księstwie luteranizmu. Zgodnie bowiem z zasadą cuius regio eius religio luteranizm przyjęły również stany nowomarchijskie. Obok względów czysto politycznych, religijnych i społecznych, fakt ten niósł za sobą sekularyzację dóbr kościelnych, co doprowadziło do przemian gospodarczych, a także wzmocnienia władzy książęcej. W Strzelcach władca zniósł uposażenie kościoła farnego oraz doprowadził do kasaty klasztoru augustianów. Uzyskane w ten sposób dobra rozdysponował według własnego uznania.
W XVI wieku w Strzelcach funkcjonowały dwie rady oraz dwóch burmistrzów, wymieniających się co roku. Przez blisko dwa stulecia trwał spór o przynależność do rady miejskiej między pospólstwem i patrycjatem, zakończony kompromisem: przedstawicielstwo w radzie otrzymało czterech starszych cechów oraz dwóch, a następnie czterech, deputowanych mieszczan. Proboszcz kościoła farnego był od czasów reformacji również inspektorem (superintendentem) okręgu kościelnego obejmującego powiat strzelecki.
Około 1650 roku w dziele Martina Zeillera „Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae” miasto od strony południowej zostało przedstawione na sztychu Mateusza Meriana St. Zabudowa miasta nie posiadała większych uszczerbków, nie mówiąc o dobrze prosperującej owczarni przed Bramą Gorzowską. Dlatego też należy przypuszczać, że rysunek przygotowawczy do sztychu wykonano jeszcze w latach 20. XVII wieku, przed zniszczeniami wojny 30-letniej. Miasto zamknięte było pierścieniem murów zabudowane ryglowymi, parterowymi kamienicami, rzadziej piętrowymi z dominantą w postaci budynków bramnych, kościoła farnego oraz wieży ratusza. Zniszczenia wojny 30-letniej były bardzo poważne. We znaki dawały się również nakładane przez obce wojska przymusowe rekwizycje. Na rysunku Daniela Petzolda z lat 1711-1715 widoczne są jeszcze ubytki w zabudowie oraz częściowo zrujnowane fortyfikacje miejskie.
W XVI wieku nastąpił rozwój rzemiosła. Rzemieślnicy organizowali się w cechy, strzegąc swoich interesów korporacyjnych. W 1615 roku nadano status cechowi kowali i zawodów pokrewnych, w tym kotlarzy, ślusarzy i złotników. Po okresie wojny 30-letniej do Strzelec sprowadzono 64 sukienników i 58 szewców. W XVIII wieku wzmiankowano cztery cechy, w szczególności był to cech piekarzy, rzeźników, sukienników oraz szewców. W pierwszej połowie tego stulecia działał w mieście nawet organmistrz Johann P. Schütze, budowniczy organów dla Kościoła Zgody w Gorzowie. Szczególną rolę w rzemiośle strzeleckim odgrywali wówczas sukiennicy, otrzymujący zamówienia wojskowe. Rozwój tego rzemiosła w 2 połowie XVIII wieku wiązał się z hodowlą w mieście jedwabników.
W 1800 roku w Strzelcach działało 309 mistrzów rzemieślniczych i 101 czeladników oraz 86 uczniów. Wyróżnić w tym należy 53 sukienników, 14 piekarzy, 6 rzeźników, 28 krawców, 4 kuśnierzy, 5 kapeluszników, 3 rękawiczników, 6 bednarzy, 2 tokarzy, 2 guzikarzy, 2 białoskórników, 6 ślusarzy, 2 młynarzy, 2 cieśli, 8 stolarzy, 2 siodlarzy, 2 powroźników, konwisarz, kotlarz, introligator, mydlarz, pończosznik, rusznikarz, tytoniarz, zegarmistrz, szklarz, malarz oraz tylko 2 mistrzów murarskich.
Ważnym źródłem utrzymania mieszkańców Strzelec, obok rzemiosła, była uprawa ziemi, zwłaszcza po rozszerzeniu areałów uprawnych wokół miasta oraz kupiectwo. Istotną gałęzią rzemiosła było również młynarstwo. W Strzelcach i okolicy znajdowały się liczne młyny wodne oraz wietrzne. W okresie nowożytnym żywe były w tradycje piwowarskie. W 1562 roku przywilej warzenia piwa posiadało 122 mieszczan. Piwo strzeleckie sprzedawano w karczmie w Różankach, co wzbudzało zresztą oburzenie rajców gorzowskich.
Na rozwój miasta w XVIII wieku, za czasów Fryderyka Wilhelma II i Fryderyka II, miała wpływ kolonizacja błot nadnoteckich. Utworzono szereg osad i kolonii, w tym czternaście będących własnością miasta, m.in. Przyłęg, Sarbiewo, Wełmin i Żółwin. Oprócz czynszów, Strzelce zyskały jako ważny ośrodek wymiany towarowo-pieniężnej oraz ośrodek rzemiosła. Dodatkowym elementem miastotwórczym stało się założenie w mieście garnizonu. Wiązały się z tym dostawy dla wojska, opłacane z kasy państwowej. Ponowne zahamowanie rozwoju miasta miało miejsce w związku ze zniszczeniami z okresu wojny 7-letniej. Szczególnie dokuczliwe okazały się straty, jakie poniosło miasto i jego mieszkańcy w czasie kampanii napoleońskiej.
Lata 1815-1945
Po reformie administracyjnej z 1815 roku Strzelce pozostały w ramach historycznej Nowej Marchii, podporządkowanej od tego czasu Regencji Frankfurckiej. Na czele miasta stał magistrat złożony z burmistrza i sześciu rajców. W 1832 roku zostało ono oficjalną siedzibą starosty powiatu strzeleckiego. Istniała tutaj policja budowlana, urząd katastralny, lekarz powiatowy oraz urząd skarbowy. W 1850 roku do Strzelec należały folwarki w Sarbiewie i Sławnie, a także w Podgrodzie, Piastowie i Sidłowie.
Na stosunkowo skromny rozwój miasta w 2 połowie XIX wieku miało wpływ przeprowadzenie linii kolejowej z Krzyża do Gorzowa w odległości 7 km na południe od miasta. Kolej była zawsze ośrodkiem miastotwórczym, wpływającym na rozwój przestrzenny i społeczno-gospodarczy. Dlatego też ostatecznie zdecydowano się na budowę kolei dojazdowej, zrealizowanej w 1897 roku i następnie przedłużonej do Lubiany. Nie przyniosło to jednak spektakularnych rezultatów.
W końcu XIX i na początku XX wieku miasto rozwijało się na południe oraz na zachód, wzdłuż drogi do Gorzowa. Powstało szereg nowych instytucji oraz budynków użyteczności publicznej. Wymienić należy zwłaszcza siedzibę Starostwa Powiatowego, Szkołę Miejską, nowy budynek ratusza, a także Seminarium Nauczycielskie. Dokonano również regotycyzacji fary miejskiej, w której ufundowano nowy wystrój i wyposażenie wnętrza. Okres po I Wojnie Światowej przyniósł regres w rozwoju miasta. W 1928 roku do miasta przyłączono jeszcze folwarki miejskie: Czyżkowo i Golczewice.
Ważnym źródłem utrzymania mieszkańców Strzelec stanowiło nieprzerwanie rzemiosło. Pierwsza fabryka powstała dopiero w 1850 roku. Była to wytwórnia wyrobów filcowych, zajmująca się m.in. wyrobem pantofli. W mieście działały dwa tartaki. Pod koniec XIX wieku zbudowano mleczarnię, a następnie rzeźnię, garbarnię oraz elektrownię. W latach 40. XX wieku działał tutaj młyn motorowy.
Życie duchowe mieszkańców skupiało się wokół kościoła Mariackiego. Na czele gminy protestanckiej stał superintendent posiadający do pomocy wikarego w randze archidiakona. W XIX wieku nastąpiło odrodzenie katolicyzmu. Początkowo katolicy należeli do parafii świętokrzyskiej w Gorzowie. W 1936 roku erygowano nową parafię rzymsko-katolicką w Strzelcach.
W 1919 roku w Bramie Drezdeneckiej założono Muzeum Regionalne. W Strzelcach znajdowało się również archiwum miejskie i kościelne oraz biblioteka ludowa i magistracka.
Miasto zostało zdobyte w dniu 30 stycznia 1945 roku przez jednostki Armii Czerwonej. Władze nie przewidziały miasta jako miejsca obrony. Jednak jednostki frontowe, a następnie postępujący za nimi maruderzy, stale dokonywali rabunków i podpaleń. Nie oszczędzano przy tym niemieckiej ludności cywilnej, która po części nie zdążyła się ewakuować. W ciągu kilku miesięcy stare miasto zostało w znacznej mierze wypalone i zniszczone. Ze skutkami zniszczeń wojennych zdołano się uporać dopiero w latach 60. i 70. XX wieku zabudowując centrum modernistycznymi budynkami mieszkalnymi, które nie współgrają z historycznym charakterem miasta.
Miasto zostało zdobyte w dniu 30 stycznia 1945 roku przez jednostki Armii Czerwonej. Władze nie przewidziały miasta jako miejsca obrony. Jednak jednostki frontowe, a następnie postępujący za nimi maruderzy, stale dokonywali rabunków i podpaleń. Nie oszczędzano przy tym niemieckiej ludności cywilnej, która po części nie zdążyła się ewakuować. W ciągu kilku miesięcy stare miasto zostało w znacznej mierze wypalone i zniszczone. Ze skutkami zniszczeń wojennych zdołano się uporać dopiero w latach 60. i 70. XX wieku zabudowując centrum modernistycznymi budynkami mieszkalnymi, które nie współgrają z historycznym charakterem miasta.
Wykłady w formie video o historii Strzelec Krajeńskich